Ο πληθυσμός των ηλικιωμένων, ανθρώπων δηλαδή μεγαλύτερων των 65 ετών, καθώς αυτή είναι η ηλικία- όριο διαχωρισμού ενήλικα και υπερήλικα, έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη και στο δυτικό κόσμο γενικότερα. Η πρόοδο της ιατρικής, η βελτίωση του κοινωνικοοικονομικού επιπέδου, της διατροφής, της υγιεινής και γενικότερα του επιπέδου διαβίωσης έχουν αυξήσει το προσδόκιμο επιβίωσης.
Η γήρανση συνοδεύεται από περιορισμό των φυσιολογικών εφεδρειών σε όλα τα όργανα. Έτσι, όταν ο ηλικιωμένος άνθρωπος νοσεί, εμφανίζει επιβάρυνση από άλλα οργανικά συστήματα που δεν σχετίζονται άμεσα με την ασθένειά του. Αυτό εκθέτει τον ηλικιωμένο σε κίνδυνο από πολλαπλές ταυτόχρονες νοσηρές καταστάσεις. Ο στόχος της γηριατρικής είναι να καθυστερήσει την εμφάνιση νόσου στο τέλος του φυσιολογικού κύκλου ζωής του ανθρώπου. Οι βασικοί παράγοντες που φαίνεται να επιβραδύνουν τον ρυθμό γήρανσης είναι:
- Τακτικά και ισορροπημένα γεύματα
- Απουσία έως μέτρια κατανάλωση οινοπνεύματος
- Διατήρηση σταθερού, επιθυμητού σωματικού βάρους
- Τακτικός, ποιοτικός και επαρκής ύπνος
- Αποχή από το κάπνισμα
- Τακτική φυσική δραστηριότητα
Φυσιολογικές μεταβολές κατά την Τρίτη ηλικία
Kατά την Τρίτη ηλικία παρατηρούνται αλλαγές στη σύνθεση του σώματος, τη λειτουργία των ιστών και τον μεταβολισμό. Μερικές από αυτές τις αλλαγές είναι:
- Μείωση της μυϊκής μάζας που μπορεί να οδηγήσει σε σαρκοπενία (δηλαδή απώλεια μυϊκής μάζας και δύναμης λόγω ηλικίας)
- Απώλεια οστικής μάζας που μπορεί να οδηγήσει σε οστεοπενία ή και οστεοπόρωση
- Έκπτωση της νεφρικής λειτουργίας
Ενώ η αλληλουχία των αλλαγών που σχετίζονται με την γήρανση είναι η ίδια, ο ρυθμός που αυτές επιτελούνται μεταβάλλονται από άτομο σε άτομο. Οι παράγοντες που τον επηρεάζουν είναι γενετικοί και περιβαλλοντικοί, με σημαντικότερο αυτών τη διατροφή. Πολλές μελέτες υπογραμμίζουν την επίδραση της μακροχρόνιας κατανάλωσης ορισμένων τροφών στη συχνότητα εμφάνισης χρόνιων νοσημάτων. Ορισμένες χρονιές ασθένειες όπως τα καρδιαγγειακά νοσήματα, ο σακχαρώδης διαβήτης, η οστεοπόρωση επηρεάζονται από την χρόνια κατανάλωση διαφόρων τροφίμων. Επιπλέον, οι σωματικές και ψυχολογικές αλλαγές που συμβαίνουν κατά το γήρας ή κατά τη διαδρομή χρόνιων νοσημάτων επηρεάζουν αρνητικά τη διατροφική κατάσταση.
Αίτια κακής διατροφής ηλικιωμένων
Πολλά είναι τα αίτια της κακής διατροφής των ηλικιωμένων και έχουν να κάνουν από αλλαγές στη φυσιολογική και ψυχολογική τους κατάσταση και στην υγεία μέχρι και κοινωνικοοικομικές αλλαγές. Τα σημαντικότερα είναι:
- Ελαττωμένη αίσθηση γεύσης/όσφρησης η οποία προκαλεί έλλειψη ενδιαφέροντος για το φαγητό και παράλληλα μπορεί να αυξηθεί η χρήση αλατιού/ ζάχαρης για βελτίωση της γεύσης
- Κακή όραση η οποία προκαλεί δυσκολία στην παρασκευή του φαγητού και στη σίτιση.
- Περιοδοντίτιδα και τεχνητές οδοντοστοιχίες είναι υπεύθυνα για δυσκολίες στη μάσηση
- Ελαττωμένη έκκριση γαστρικού υγρού, πεπτικών ενζύμων και χολής οδηγούν σε μειωμένη απορρόφηση σιδήρου, ασβεστίου, πρωτεϊνών, Β12 και λιποδιαλυτών βιταμινών
- Ελαττωμένη κινητικότητα γαστρεντερικού που οδηγεί σε δυσκοιλιότητα
- Ελαττωμένη αίσθηση δίψας η οποία ευθύνεται για αφυδάτωση
- Αλλαγή εισοδήματος που επιφέρει αλλαγές στην αγορά διαφόρων τροφίμων
- Έλλειψη κοινωνικότητας/ κατάθλιψη που προκαλεί αδιαφορία για το φαγητό
- Απώλεια μνήμης με πιθανότητα να παραλείπονται γεύματα ή να υπάρχει υπερκατανάλωση
- Χρόνιες παθήσεις οδηγούν σε στερητικά διαιτολόγια. Θα έχετε δει τα φυλλάδια που κυκλοφορούν με τα «απαγορεύονται» και «επιτρέπονται» σε διάφορες παθήσεις
- Φαρμακευτική αγωγή που μπορεί να προκαλέσει δυσαπορρόφηση θρεπτικών συστατικών και παρενέργειες στο γαστρεντερικό (διάρροιες, δυσκοιλιότητα, ναυτίες)
- Μειωμένη κινητικότητα που οδηγεί σε δυσκολία στην προετοιμασία τροφής και στη σίτιση
Θρεπτικά συστατικά που πρέπει να δοθεί έμφαση
Πρωτεΐνες: η κακή θρέψη που παρατηρείται πολύ συχνά στους ηλικιωμένους αντικατοπτρίζεται και στις εξετάσεις των ολικών λευκωμάτων και της αλβουμίνης. Η επάρκεια σε πρωτεΐνες, ταυτόχρονα με ήπια άσκηση οδηγεί σε όσο το δυνατόν πιο μικρή μείωση στη μυϊκή μάζα των ηλικιωμένων που αντικατοπτρίζεται στην κινητικότητα και την δύναμή τους. Περιορισμός σε πρωτεΐνη θα πρέπει να υπάρχει μόνο σε χρόνια νεφρική ανεπάρκεια. Πολύ συχνά οι ηλικιωμένοι μειώνουν την πρόσληψη πρωτείνων μέσω του κρέατος λόγω της υφής του (δεν μπορούν να το μασήσουν) ή της γεύσης (παρενέργεια λόγω φαρμακευτικής αγωγής) ή λόγω του κόστους του. Το κρέας λοιπόν καλό είναι να είναι μαλακό και ζουμερό, τεμαχισμένο σε μικρά κομμάτια ή σε μορφή κιμά, μαριναρισμένο με διάφορα μυρωδικά (ρίγανη, θυμάρι) τα οποία θα δώσουν γεύση και αντιοξειδωτικά. Καλό είναι να προτιμάται κρέας το οποίο δεν έχει μεγάλη περιεκτικότητα σε κορεσμένο λίπος. Η κατανάλωση οσπρίων είναι επιβεβλημένη. Παρέχουν πρωτεΐνες (χαμηλής βιολογικής αξίας μέν) οι οποίες όταν συνδυαστούν με κάποιο αμυλώδες τρόφιμο (ρύζι, κριθαράκι, ψωμί, πατάτα) δίνουν πρωτεΐνες υψηλής βιολογικής αξίας εφάμιλλες με αυτές του κρέατος. Επιπλέον τα όσπρια είναι μια τροφή φθηνή, η οποία παρέχει ταυτόχρονα και τις απαραίτητες φυτικές ίνες που δρουν κατά της δυσκοιλιότητας από την οποία υποφέρουν αρκετοί ηλικιωμένοι. Τέλος, τα γαλακτοκομικά και το αυγό παρέχουν και αυτά πρωτεΐνες υψηλής βιολογικής αξίας και η κατανάλωσή τους θα πρέπει να ενθαρρύνεται.
Φυτικές ίνες: φρούτα, λαχανικά όσπρια, προϊόντα ολικής άλεσης θα βοηθήσουν στην καλή λειτουργία του εντέρου, στην καλύτερη ρύθμιση των επιπέδων του σακχάρου και στην μείωση των λιπιδίων (χοληστερόλης) του αίματος. Καλό είναι να προτιμώνται βρασμένα λαχανικά για τους ηλικιωμένους που έχουν προβλήματα μάσησης, αλλά και λαχανικά ως γεύμα τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα (φασολάκια, μπάμιες, μπριάμ κλπ)
Βιταμίνη D: και σε αυτή την ηλικιακή ομάδα παρατηρείται έλλειψη αυτής της τόσο σημαντικής βιταμίνης που είναι υπεύθυνη για την απορρόφηση του ασβεστίου και την πρόληψη της οστεοπόρωσης έως και την καλή λειτουργία του ανοσοποιητικού. Καλό είναι οι ηλικιωμένοι να εκτίθενται στον ήλιο για 10-15 λεπτά στην ημέρα στο πρόσωπο, το λαιμό και την μέσα μεριά των χεριών. Από τρόφιμα καλές πηγές είναι ο κρόκος του αυγού, τα γαλακτοκομικά και τα λιπαρά ψάρια. Όταν υπάρχει έλλειψη, η χρήση συμπληρώματος είναι επιβεβλημένη.
Σίδηρος: το κόκκινο κρέας αποτελεί εξαιρετική πηγή σιδήρου, με μορφή τέτοια ώστε αυτός να απορροφάται σε μεγάλο ποσοστό από τον οργανισμό. Σε προβλήματα μάσησης θα πρέπει να προτιμάται το κόκκινο κρέας να δίνεται σε μορφή κιμά. Επιπλέον τα όσπρια αποτελούν και αυτά πολύ καλές πηγές σιδήρου, όμως αυτός για να απορροφηθεί καλύτερα καλό είναι να συνδυάζεται με τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη C (ρεβίθια με λεμόνι, φασόλια με σάλτσα ντομάτας κλπ)
Ασβέστιο: πολύ σημαντικό το ασβέστιο για την πρόληψη και την καθυστέρηση της εξέλιξης της οστεοπόρωσης. Γάλα, γιαούρτι και τυρί είναι οι βασικές πηγές του, αλλά και φυτικά τρόφιμα όπως το ταχίνι, τα αμύγδαλα και τα σταυρανθή λαχανικά (μπρόκολο, κουνουπίδι)
Νερό: ενυδάτωση κυρίως με νερό, που συχνά παραλείπεται από τους ηλικιωμένους. Σε περιπτώσεις ηλικιωμένων που χρειάζεται να αυξήσουν παράλληλα και το σωματικό τους βάρος οι χυμοί φρούτων και λαχανικών και το γάλα αποτελούν καλές πηγές ενυδάτωσης.
Σίτιση ηλικιωμένων που φιλοξενούνται σε δομές
Σε αυτή τη περίπτωση θα πρέπει να γίνεται σαφές ότι η διατροφή αποτελεί θεραπευτικό μέσο και όχι απλά μια υπηρεσία σίτισης. Η απαρχαιωμένη νομοθεσία που διέπει τις αρχές λειτουργίας των Μονάδων Φροντίδας Ηλικιωμένων δεν μεριμνά για την απασχόληση διαιτολόγου ο οποίος είναι και ο μοναδικός καταρτισμένος επιστήμονας για να χειριστεί το σημαντικό ζήτημα της διατροφής τους. Πέρα από τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά τα οποία θα πρέπει να παρέχονται στη σωστή ποσότητα και αναλογία και αναλύθηκαν παραπάνω, πέρα από τα ειδικά διαιτολόγια ηλικιωμένων με χρόνια νοσήματα, θα πρέπει παράλληλα να δίνεται έμφαση στην ποιότητα των πρώτων υλών, αλλά ταυτόχρονα και στην παρουσίαση του πιάτου καθώς και στην ενεργό βοήθεια του προσωπικού κατά την σίτιση. Έτσι, καλό είναι να προσφέρονται πιάτα με ωραία εμφάνιση, στη σωστή θερμοκρασία (δωματίου) έτσι ώστε οι ηλικιωμένοι να ενθαρρύνονται να καταναλώνουν την τροφή τους, αλλά και το προσωπικό που βοηθά στη σίτιση ηλικιωμένων που δεν μπορούν αν σιτιστούν μόνοι τους, να είναι υπομονετικό και να δείχνει ενσυναίσθηση κα όχι να βλέπει την όλη διαδικασία του φαγητού σαν μια πράξη που πρέπει να γίνεται γρήγορα και βιαστικά.
Παναγιώτης Ζήσης
Κλινικός Διαιτολόγος- Διατροφολόγος, MSc
