Η Κοίμηση της Θεοτόκου αναμφισβήτητα γιορτάζεται σε κάθε χριστιανικό ορθόδοξο ναό, άσχετα αν αυτός είναι αφιερωμένος στην Χάρη Της. Κάθε απόγευμα του Δεκαπενταύγουστου ψάλλουμε την Παράκλησή Της και την παραμονή της μεγάλης γιορτής Της γίνεται Περιφορά του Επιταφίου Της και ψάλλονται τα εγκώμιά Της.
Ιδιαίτερα όμως πανηγυρίζουν εκκλησίες, μοναστήρια και ξωκλήσια των χωριών μας που χτίστηκαν για να τιμήσουν την Κοίμησή Της συχνά, όπως μαρτυρά η παράδοση, μετά από Δική Της υπόδειξη, με την φανέρωση κάποιας θαυματουργού εικόνας Της. Τα περισσότερα από αυτά είναι παμπάλαια κηρυγμένα μνημεία της Ελλάδας. Χτισμένα στην πλατεία του χωριού, στην είσοδό του, σε δασωμένες πλαγιές, σε ρεματιές, ακόμα και σε βράχους δίπλα στη θάλασσα από Βυζαντινούς τοπάρχες, Έλληνες οπλαρχηγούς, ναυτικούς, ευλαβείς προσκυνητές, αλλά και από αλλόθρησκους που βαφτίστηκαν χριστιανοί και έγιναν μοναχοί για χάρη Της.
Από τον μεγάλο κατάλογο είναι αδύνατον να παραλείψουμε την Μονή της Άνω Ξενιάς. Βασιλική Σταυροπηγιακή και Πατριαρχική η Μονή της Παναγίας Ξενιάς της οποίας η εικόνα θαυμαστά μεταφέρθηκε από τη θάλασσα την περίοδο της Εικονομαχίας. Ιδρύθηκε στα τέλη του 10ου αι. πιθανότατα όμως και να υπήρχε εδώ προγενέστερος παλαιοχριστιανικός ναός. Το Καθολικό της είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και αποτελεί μοναδικό θησαυρό της Ορθοδοξίας.
- Η Παναγία της Μακρινίτσας. Η ιστορία της ξεκινάει τον 13ο αιώνα (χτίστηκε ανάμεσα στο1204 και1215) και διαδέχθηκε τη Μονή της Οξείας Επισκέψεως της Υπεράγνου Θεομήτορος που ίδρυσε τον 8ο αιώνα ο τοπάρχης της περιοχής Κων/νος Μελισσηνός δίνοντάς της ιδιαίτερα πλεονεκτήματα (σταυροπηγιακή μονή). Στο προαύλιο του σημερινού ναού σώζονται ακόμη βυζαντινά ανάγλυφα της χαμένης ιστορικής μονής και πολλές είναι οι τοπικές παραδόσεις που συνοδεύουν την ιστορία της.
- Η Παναγία η Πορταρέα στην Πορταριά. Βρίσκεται στον περίβολο του ναού του Αγίου Νικολάου. Χτίστηκε πριν από το 1273 ως Μετόχι της Μονής Προφήτου Προδρόμου Νέας Πέτρας που ίδρυσε ο Ν. Μελισσηνός και η γυναίκα του Άννα Δούκισα Κομνηνή.
- Η Κοίμηση της Θεοτόκου στο λόφο της Επισκοπής. Βυζαντινό Καθολικό ενός πολύπαθου μοναστηριού που χτίστηκε στα τέλη του 12ο αιώνα. Ανακαινίσθηκε αλλά και λεηλατήθηκε αρκετές φορές, όμως αντιστέκεται και στην τοιχοποιία του μαρτυρεί την μακραίωνη ιστορία του.
- Η Παναγία Καλογιάννη ή Τουρκογιάννη στο Νεοχώρι. Η χαριτόβρυτη θαυματουργή εικόνα Της φυλάσσεται τον περισσότερο χρόνο ως κειμήλιο στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου του χωριού. Αυτή η εικόνα εμφανίστηκε θαυματουργικά σε κάποιον Τούρκο, που βαφτίστηκε χριστιανός, έγινε μοναχός και γύρω στα 1700 έχτισε μοναστήρι της Παναγίας. Το Καθολικό του μοναστηριού αυτού σώζεται και πανηγυρίζει τον Δεκαπενταύγουστο.
- Η Παναγία στο Προμύρι. Ο δισυπόστατος αυτός ναός των Εισοδίων και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι τρίκλιτη βασιλική με υπερώο και στενόμακρο εξωνάρθηκα στεγασμένη με πλάκα Πηλίου. Όπως έχει ερευνηθεί και καταγραφεί από τους ντόπιους μας λαογράφους Γιώργο Θωμά, Κίτσο Μακρή και Κώστα Λιάπη είναι χτισμένη το 1767 πάνω σε παλαιότερο ναό της Παναγίας μας που έχτισαν Ζουπανιώτες μαστόροι το 1685. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι πέτρινες επιγραφές και λιθανάγλυφα όπως και τα δίπτυχα των ναών αυτών μας δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία τους.
- Η Κοίμηση της Θεοτόκου στο Ξουρίχτι. Κάτω από πανύψηλες φλαμουριές και καρυδιές είναι χτισμένη εδώ και αιώνες (αρχές του 17ου αι.) μια μονόκλιτη βασιλική πλουσιότατη σε αγιογραφίες και διακοσμητικά μοτίβα με ένα πλήθος λαϊκών θεμάτων στο ξυλόγλυπτο τέμπλο της, έργα και αυτά Ηπειρωτών λαϊκών καλλιτεχνών.
- Η Κοίμηση της Θεοτόκου στο Μούρεσι. Εδώ στη νεότερη εκκλησία που χτίστηκε το 1955 φυλάσσεται το θαυμάσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο της παλαιάς εκκλησίας του 1810, την οποία είχαν χτίσει ναυτικοί.
